آرکیمیت؛ زبان استاندارد مدل‌سازی معماری سازمانی

آرکیمیت (ArchiMate) یک زبان مدل‌سازی باز و مستقل برای معماری سازمانی است. موسسه اوپن گروپ (Open Group) در فوریه 2009 استاندارد ArchiMate 1.0 را به عنوان یک استاندارد فنی رسمی منتشر کرد. در حال حاضر آخرین نسخه آن  version 3.2 است که در اکتبر 2022 منتشر شده است.

بر خلاف رویکرد مدیریت فرایندهای کسب و کار که نگاهی جزئی و فرایندی به سازمان دارد، زبان مدل‌سازی Archimate، تصویر کلان و لایه ای سازمان را ارائه می‌کند. آرکیمیت ابزارهایی را فراهم می‌کند تا معماران سازمانی بتوانند روابط بین حوزه‌های تجاری را به روشی بدون ابهام توصیف، تجزیه و تحلیل و تجسم کنند. استفاده از این رویکرد، تصمیم‌گیری بهتر، مدیریت بهینه تغییرات و هماهنگی مؤثرتر بین اجزای سازمان را تسهیل می‌کند.

ساختار و چارچوب آرکیمیت

چارچوب معماری سازمانی، مجموعه‌ای ساختاریافته از مفاهیم، اصول، روش‌ها و ابزارهاست که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ساختار، فرایندها، سیستم‌ها، فناوری‌ها و اهداف خود را در قالبی یکپارچه و هماهنگ مدل‌سازی و مدیریت کنند. این چارچوب به عنوان نقشه‌ای راهبردی، ارتباط بین سطوح مختلف سازمان (مانند کسب‌وکار، داده، برنامه و فناوری) را روشن می‌سازد و امکان تصمیم‌گیری آگاهانه، هم‌راستایی استراتژیک و بهینه‌سازی منابع را فراهم می‌نماید. از جمله معروف‌ترین چارچوب‌ها در این حوزه می‌توان به TOGAF،Zachman  و ArchiMate اشاره کرد که هر یک با رویکرد خاص خود، به طراحی و تحول معماری سازمانی کمک می‌کنند.

چارچوب هسته‌ای آرکیمیت (ArchiMate Core Framework) شامل لایه‌های کسب و کار، کاربردها و تکنولوژی و جنبه‌های ساختار فعال، رفتاری و ساختار منفعل بوده است. البته در نسخه‌‌های بعدی به منظور گسترش و تکمیل مدل، دو لایه‌ی پیاده‌سازی و مهاجرت و فیزیکی و جنبه انگیزه اضافه شده‌اند که در نهایت به ارائه چارچوب کامل آرکیمیت (ArchiMate Full Framework) منتهی شده است.

سیر تکامل نسخه‌های Archimate

نسخه اول آرکیمیت : این نسخه که در سال 2004 منتشر شده است، مفاهیم اساسی و ساختار پایه زبان مدل‌سازی Archimate را معرفی کرده است. این مدل پایه ای شامل سه لایه کسب و کار، برنامه و فناوری و سه جنبه ساختار فعال، رفتاری و ساختار منفعل است. این مدل به علت معرفی ساختار پایه‌ای، چارچوب هسته ای آرکیمیت (ArchiMate Core Framework) نام گرفته است.

نسخه دوم آرکیمیت : این نسخه در سال 2012 منتشر شد و مفاهیم و روابط جدیدی را به ساختار پایه‌ای اضافه کرد. در مقایسه با نسخه قبل، لایه پیاده‌سازی و مهاجرت و جنبه انگیزه به مدل اضافه شده است که باعث بهبود سازگاری و وضوح مدل شده است.

نسخه سوم آرکیمیت : این نسخه در سال 2016 منتشر شد و با افزودن دو لایه به ساختار قبل، مدل گسترده‌تری را ارائه کرد. اضافه شدن لایه‌های استراتژی و فیزیکی امکان مدل‌سازی جنبه‌های بیشتری از شرایط واقعی و پشتیبانی از استراتژی‌ها و خط مشی‌های سازمان را فراهم نمود. همچنین گسترش زبان و ارائه نمادهای مرتبط با لایه‌ها باعث بهبود تعامل استاندارد زبان مدل‌سازی Archimate با سایر زبان‌های مدل‌سازی مانند UML و BPMN شد که این موضوع امکان همکاری موثر و بهره‌گیری همزمان از این استانداردها را برای مدل‌سازی مفاهیم سازمان تسهیل می‌کند. این مدل، شکل گسترش یافته و تکمیل شده مدل اولیه را ارائه می‌کند، از این جهت، چارچوب کامل آرکیمیت (ArchiMate Full Framework) نامیده می‌شود.

بررسی لایه‌های معماری در Archimate

لایه استراتژی: بالاترین لایه در ساختار زبان مدل‌سازی آرکیمیت، لایه استراتژی است که بر روی جنبه‌های استراتژیک سازمان تمرکز می‌کند. در این لایه عناصری مانند استراتژی‌ها، قابلیت‌ها، اهداف تجاری، اصول و سیاست‌های سازمان به تصویر کشیده می‌شود.

لایه کسب و کار: این لایه، خدمات تجاری که توسط سازمان به مشتریان خود عرضه می‌شود را نمایش می‌دهد. این خدمات توسط بازیگران و نقش‌های تجاری با انجام فعالیت‌ها و فرایندهای کسب و کار ارائه می‌شوند و در نهایت ارزش پیشنهادی سازمان را تحقق می‌بخشند.

لایه برنامه: این لایه، خدمات برنامه‌ای را که از فعالیت‌های کسب و کار پشتیبانی می‌کنند و برنامه‌هایی که آن‌ها را اجرا می‌کنند را نمایش می‌دهد. عناصر این لایه معمولا مدل‌سازی ساختار، رفتار و نحوه تعامل برنامه‌های کاربردی شرکت را توصیف می‌کنند.

لایه فناوری: این لایه معماری فناوری‌های مورد استفاده و ساختار و رفتار زیرساخت‌‌های فناوری را در سازمان به تصویر می‌کشد. به طور مثال فناوری پردازش، ذخیره‌سازی و ارتباطات در پشتیبانی از برنامه‌ها و فعالیت‌های کسب و کار در این لایه نمایش داده می‌شود.

لایه فیزیکی: لایه فیزیکی به منظور گسترش و تکمیل لایه فناوری در مدل‌سازی عناصر فیزیکی ارائه شده است و عناصر زیرساخت فیزیکی مانند سرورها، دستگاه‌های ذخیره‌سازی و … را به تصویر می‌کشد.

لایه پیاده سازی و مهاجرت: این لایه، مدل‌سازی تغییر و تحول در معماری سازمان را به تصویر می‌کشد. عناصر این لایه وظیفه پشتیبانی از پیاده سازی و مهاجرت از معماری پایه به معماری هدف را بر عهده دارند و پورتفولیوهای پروژه، بسته‌های کاری، مسیرهای مهاجرت و … را ارائه می‌کنند.

تحلیل جنبه‌های ساختاری و رفتاری در آرکیمیت

• جنبه ساختار فعال: عناصر این جنبه نشان دهنده مفاهیمی هستند که قادر به انجام کار یا رفتاری هستند. مانند بازیگران و نقش‌های کسب و کار، اجزای برنامه، گره‌ها،…
• جنبه رفتاری: این جنبه، نشان دهنده رفتاری است که توسط عناصر فعال انجام می‌شود. به عنوان مثال عملکرد، رویداد و خدمات
• جنبه ساختار منفعل: این جنبه عناصری را به تصویر می‌کشد که رفتار عناصر فعال بر روی آن‌ها انجام می‌شود. مانند اشیا داده، اشیا اطلاعاتی و اشیا فیزیکی

به عبارت دیگر این سه جنبه در استاندارد زبان مدل‌سازی Archimate بر روی ساختار فاعل، فعل و مفعول در زبان طبیعی نگاشت می شوند. فاعل (عناصر ساختار فعال) ، فعل (رفتاری) را بر روی مفعول (عناصر ساختار منفعل) انجام می‌دهند.

البته باید توجه داشت که طبقه‌بندی عناصر در قالب جنبه‌ها و لایه‌های ارائه شده، یک طبقه‌بندی جهانی برای ایجاد اشتراک بر روی مفاهیم و مرجعیت استاندارد است. ممکن است در شرایط خاص با توجه به ماهیت و ساختار سازمان‌ها، نیاز به شخصی‌سازی و تغییر برخی از عناصر یا مفاهیم وجود داشته باشد.

دیدگاه های معماری در زبان مدل‌سازی Archimate

دیدگاه‌ها، چشم اندازها یا قالب های از پیش تعریف شده ای هستند که ایجاد نمای معماری را هدایت می‌کنند. هر دیدگاه بر جنبه خاصی از معماری تمرکز می کند و عناصر و روابطی که بیشترین ارتباط را با آن ها دارد برجسته می‌سازد. وجود دیدگاه‌های مختلف در ساختار آرکیمیت به ذی نفعان کمک می‌کند تا معماری سازمان را از جنبه‌ی نگرانی‌ها و دغدغه‌های خود درک کنند و براساس بینش‌های ارائه شده تصمیمات آگاهانه بگیرند.

زبان مدل‌سازی Archimate طیف وسیعی از دیدگاه‌های از پیش تعریف شده مانند دیدگاه‌های استراتژیک، قابلیت‌ها، انگیزه و فناوری را ارائه می‌دهد. با این وجود می توان این دیدگاه‌ها را سفارشی‌سازی نمود تا با نیازهای خاص یک سازمان مطابقت داشته باشند.

مزایای استفاده از آرکیمیت در معماری سازمانی

استفاده از آرکیمیت در سازمان ها به ایجاد یک تصویر بزرگ از سازمان کمک می‌کند و امکان مشاهده، تجزیه و تحلیل و پرداختن به جزئیات و روابطی را که ممکن است در حالت عادی به دلیل پیچیدگی و گستردگی سازمان مغفول بمانند فراهم می‌کند. این تصویر کلی منجر به بهبودهایی در سازمان می شود که هزینه یادگیری، اجرا و پیاده سازی زبان مدل‌سازی Archimate را توجیه می‌کند:

1. استانداردسازی: آرکیمیت یک چارچوب استاندارد را برای مدل‌سازی معماری سازمانی ارائه می‌دهد که باعث ایجاد فهم مشترک از معماری می‌شود و ریسک سوء برداشت، تفاسیر چندگانه و تعارض را کاهش می‌دهد.
2. دید جامع و واضح: با ارائه یک تصویر جامع از سازمان امکان مشاهده و پردازش عناصر، مفاهیم، وابستگی‌ها و تاثیرات را تسهیل می‌کنند و به افزایش شفافیت و وضوح کمک می‌کند.
3. مدیریت بهبودیافته: مدیریت معماری سازمان را تسهیل می‌کند و با ارائه یک تصویر واضح و دقیق از سازمان به همراه تمام لایه‌ها و جنبه‌ها و ارتباطات میان آن ها، حاکمیت را بهبود بخشیده و حصول اطمینان از انطباق معماری موجود با اهداف و استراتژی‌های سازمان را میسر می‌کند.
4. تصمیم‌گیری بهتر: با توصیف و تجسم دقیق و واضح عناصر سازمان، درک بهتری از وضعیت سازمان ارائه می‌کند و با ایجاد بینش نسبت به ساختار موجود، فرایند تصمیم‌گیری را بهبود می‌بخشد.
5. بهبود ارتباطات: یک زبان مشترک را ارائه می‌دهد که همسویی و همکاری بین تیم‌ها و گروه‌های مختلف در سازمان، تعامل با ذی‌نفعان و سهامداران و به‌طور کلی ارتباطات درون و برون سازمانی را تسهیل می‌کند.
6. هموارسازی مسیر تحول دیجیتال: این زبان مدل‌سازی می‌تواند به عنوان یک استاندارد مرتبط برای حفظ قابلیت ردیابی از سطح استراتژیک به سطح عملیاتی‌تر در طول برنامه تحول دیجیتال در سازمان مورد استفاده قرار گیرد.

چالش‌ها و محدودیت‌های استفاده از آرکیمیت

استاندارد معماری سازمانی Archimate طیف وسیعی از مفاهیم و عناصر را در قالب لایه ها و جنبه های مختلف و المان های روابط ارائه می کند. وجود بیش از 50 نماد و 20 عنصر رابطه‌ای باعث شده است تا آرکیمیت زبانی غنی و گسترده باشد. این گستردگی ممکن است در کنار مزایایی که به همراه دارد، برخی چالش‌ها را نیز به وجود آورد:

1. شیب منحنی یادگیری: یادگیری، اجرا و پیاده سازی این استاندارد ممکن است نیاز به زمان، هزینه و تلاش زیادی داشته باشد.
2. یافتن نقطه تعادل: زبان مدل‌سازی Archimate سطوح مختلفی از چکیدگی و مبسوط بودن را ارائه می‌دهد و به طور هم‌زمان می‌تواند گسترده، کامل و جامع باشد تا همه عناصر و جزئیات را به تصویر بکشد. از طرفی تمایل دارد، چکیده و خلاصه باشد تا درک معماری را تسهیل کند. یافتن نقطه تعادل میان این دو هدف ممکن است کار ساده‌ای نباشد.
3. مدیریت مدل‌های آرکیمیت: ماهیت غنی و گسترده آن ممکن است گاهی منجر به تولید مدل‌هایی شود که بسیار پیچیده هستند. یادگیری، پیاده‌سازی و نگهداری چنین مدل‌هایی، احتمالا سازمان را متحمل هزینه و منابع زیادی خواهد کرد.
4. عدم شخصی‌سازی برای صنعت: Archimate مجموعه وسیعی از نمادها و مفاهیم را ارائه می‌دهد که به صورت عمومی برای مدل‌سازی معماری سازمانی معرفی شده‌اند و مفاهیم خاص صنایع مختلف را در بر نمی‌گیرند. این مسئله برای سازمان‌هایی که در صنعت یا حوزه خاصی فعالیت می‌کنند یک محدودیت محسوب می‌شود که برای رفع آن باید شخصی سازی و تغییرات لازم صورت گیرد.

نمادها و رنگ‌ها در استاندارد آرکیمیت

زبان مدل‌سازی Archimate به منظور ارائه یک چارچوب واحد و قابل استناد توسط تمام طراحان و معماران سازمانی و افرادی که مخاطب طرح معماری هستند، ادبیات واحدی را ارائه کرده است که توسط آن زبان مشترکی ایجاد شود. این ادبیات در قالب اصطلاحات و واژگان تخصصی استاندارد منتشر شده است و به طور مشابه قاعده یکسانی را برای رنگ و شکل نمادها ارائه کرده که به شرح زیر است:

رنگ بندی

• قهوه ای: لایه استراتژی
• زرد: لایه کسب و کار
• آبی: لایه برنامه
• سبز: لایه فناوری
• سبز: لایه فیزیکی
• صورتی: لایه پیاده سازی و مهاجرت
• خاکستری روشن: جنبه ساختار منفعل
• خاکستری متوسط: جنبه رفتاری
• خاکستری تیره: جنبه ساختار منفعل
• بنفش: جنبه انگیزه

شکل نمادها

• گوشه مربعی: نمایش عناصر ساختار
• گوشه گرد: نمایش عناصر رفتاری
• گوشه مورب: نمایش عناصر انگیزشی

علاوه بر رنگ‌ها، می‌توان در گوشه سمت چپ نمادها از حروف S, B, A, T, P, I برای نمایش عناصر مربوط به استراتژی، کسب و کار، برنامه، فناوری، فیزیکی و پیاده سازی و مهاجرت استفاده کرد.

تعامل آرکیمیت با سایر ابزارهای مدل‌سازی کسب و کار

زبان مدل‌سازی Archimate می‌‌تواند با سایر زبان‌ها، مدل‌ها و مفاهیم در تعامل باشد و از طریق این هم افزایی، ارزش های بیشتری را برای سازمان به همراه داشته باشد.

1. مدیریت فرایند کسب و کار (Business Process Management)
2. بوم مدل کسب و کار (Business Model Canvas)
3. مدل SIPOC
4. ماتریس SWOT
5. زنجیره ارزش (Value Stream)
6. نقشه قابلیت (Capability Map)
7. …

ارزش افزوده همکاری و تعامل این مفاهیم با یکدیگر از این جهت است که می‌توانند در تکمیل یکدیگر، مزیت قابل توجهی را ایجاد نمایند. به طور مثال در طراحی ماتریس SWOT چنانچه عاملی به عنوان نقطه ضعف (Weakness) یک کسب و کار شناخته شود، در ماتریس با یک عنوان کلی درج می شود. نگاشت این عامل بر روی زبان مدل‌سازی آرکیمیت می‌تواند بینش‌های عمیق‌تری را نسبت به این موضوع فراهم کند. به عنوان مثال: این عامل در کدام لایه قرار دارد؟ ارتباط آن با سایر عناصر لایه به چه صورت است؟ چه عناصری بر روی آن تاثیر می‌گذارند و یا از آن تاثیر می‌گیرند؟

 جمع‌بندی نهایی و ارزش Archimate برای سازمان‌ها

Archimate استانداردی جامع است که تلاش می‌کند معماری سازمان را در قالب زبانی مشترک برای همه افراد، چه درون‌سازمانی و چه ذی‌نفعان بیرونی، ارائه دهد. این زبان با معرفی نمادها و مفاهیم متنوع، می‌کوشد برای تمام عناصر موجود در سازمان، تعریفی مناسب و کاربردی فراهم کند. اگرچه مجموعه‌ای گسترده از مفاهیم و نمادها را در بر می‌گیرد، همچنان امکان شخصی‌سازی و ایجاد تغییرات برای هماهنگی با نیازهای خاص هر سازمان وجود دارد.

با وجود مزایای فراوان، استفاده از این استاندارد ممکن است در برخی زمینه‌ها مستلزم صرف منابع و هزینه‌های قابل‌توجهی باشد. برای نمونه، گستردگی و غنای مفاهیم آن می‌تواند چالش‌هایی در زمینه یادگیری، اجرا، پیاده‌سازی، نگهداری و پردازش مدل‌های مبتنی بر این چارچوب به‌همراه داشته باشد.

از سوی دیگر، نیاز به ادغام این زبان با رویکردهای توسعه و بهبود مستمر به‌شدت احساس می‌شود، چرا که زبان مدل‌سازی Archimate به‌عنوان زبانی مستقل از زمان، تصویری کلی و ایستا از ساختار سازمان ارائه می‌دهد.